دارالارشاد(شرشربولاغ)
نشود زمزمه خون شهیدان خاموش سوزعرفانی این نغمه زسازی دگر استدارالارشاد(شرشربولاغ)
نشود زمزمه خون شهیدان خاموش سوزعرفانی این نغمه زسازی دگر استجوان و آینده نگری
انسان در گردش گردونه روزگار با مشکلات عدیده و دست اندازهای جاده پر پیچ و خم زندگی روبرو است. در این میان, عقل تنها چیزی که به یاری انسان می‌شتابد.عقل موهبتی الهی است که وجه تمایز انسان از سایر خلایق و موجودات شمرده می‌شود.عقل انسان عاقل در توقف گاه هایی از تاریخ جلوه گر می‌شود. یکی از این مواقف, به هنگام روبه رو شدن با حوادث است. آینده نگری یکی از بهترین دلایل بر قوت عقل است. حدیث ذیل مهر تأییدی بر گفته ما است; حضرت علی(ع) می‌فرماید: راهنماترین دلیل و نشانه بر انبوهی عقل, حسن تدبیر است.(1)
مفهوم آینده نگری
الف) تعریف لغوی: آینده نگری تقریباً معادل لفظ تدبیر در عربی است. (تدبیر در اصل از دَبْر (بر وزن ابر) به معنای پشت سر و عاقبت چیزی است. بنابراین, تدبیر به معنای بررسی کردن عواقب کارها و مصالح را سنجیدن و بر طبق آن عمل کردن است.(2)
ب) تعریف اصطلاحی: آینده نگری یعنی گسترش افق دید خود و دیدن پشت پرده مسائل و هم چنین زمانی که شخص در آن است; یعنی در زمان حال, آینده را دیدن که نتیجه آن, چاره اندیشی برای رخدادهای احتمالی است.
ج) تعریف روایی: امام علی(ع) در بیان تعریف دوراندیشی می‌فرمایند: (الحزم, النظر فی العواقب ومشاورة ذوی العقول;3 دوراندیشی, نگاه کردن به عاقبت‌های کار و مشورت کردن با خردمندان است). این دو بیت زیبا از نظامی به نحوی مفهوم آینده نگری را روشن می‌کند.
اهمیت آینده نگری در تعالیم اسلامی
در این جا لزوم آینده نگری را به کمک منابع بزرگ اسلامی بیان می‌کنیم.
الف) قرآن: رجوع به آیاتی در این زمینه هم چون: (ثم استوی علی العرش یدبر الامر),4 (یدبر الامر یفصل الآیات),5 (یدبر الامر من السمأ الی الارض)6 و… ما را به این نکته رهنمون می‌سازد که تدبیر و آینده نگری از صفات قدسی و ربوبی حضرت حق است. این مهم با عقیده شیعه در مسائل کلامی هم چون قضا و قدر, بدأ و دیگر مسائل بی ارتباط نیست.
ب) روایات: ائمه(ع) در گفتار و کردار این مسئله را تأکید کرده اند. حضرت علی(ع) می‌فرماید: (اعقل الناس انظرهم فی العواقب; عاقل‌ترین مردم کسی است که نگاهش به عواقب امور بیشتر از دیگران باشد).
ج) ادعیه: در دعای معروف تحویل سال می‌خوانیم: (یا مدبر اللیل والنهار یا محول الحول و الاحوال. همه این‌ها دلیل بر این است که تعالیم اسلامی به آینده نگری بسیار اهمیت داده است.
لزوم آینده نگری برای قشر جوان
پرهیاهوترین دوره عمر آدمی, ایام جوانی است. غلیان شهوت و تمایل به جنس مخالف و… پرتگاه هایی هستند که به شدت یک جوان را تهدید می‌کنند. اگرچه راه مشخص است, ولی چاله و بلکه چاه‌های بسیاری, هستی روحانی او را به خطر می‌اندازد. به طوری که اگر به خود نیندیشد, این مرغ ملکوتی سر از (بَلْ هُمْ اَضل)8 درمی آورد. این از یک سو و از سوی دیگر ما باید این نکته را آویزه گوش خود قرار دهیم که زندگی انسان و به تعبیر دقیق‌تر عمر آدمی هم چون جاده‌های معمولی نیست که یک راننده بی تجربه بارها آن مسیر را طی کند تا بتواند مهارت پیدا کند و از خطرات احتمالی در امان باشد. عمر هم چون آبی است که فقط یک بار روی زمین ریخته می‌شود.باید ببینیم که آن را در گلستان می‌ریزیم یا خارستان!
آن چه ندارد عوض, ای هوشیار
عمر عزیـز است غنیمـت شمار
راه‌ها و موانع گسترش افق دید
بی شک چگونگی نگاه جوان به زندگی و این که از کدام دریچه به روزگار نظر کند, در اعمال و رفتار او تجلی پیدا می‌کند. در این طریق اموری هست که در تعالی بخشیدن به زاویه دید انسان, مؤثر و اموری دیگر نیز مانع هستند. تفصیل مطلب را در ذیل بیان می‌کنیم.
الف) عوامل:
2. مشورت: انسان هیچ گاه به تنهایی نمی‌تواند با انبوه مشکلات دست و پنجه نرم کند و در هیچ زمانی بی نیاز از یک مرشد و مشاوری مناسب نیست. مولای متقیان علی(ع) می‌فرماید: (من استغنی بعقله ضلّ;10 هرکه به عقل خود اکتفا کند گم راه شود.) آری, به راستی گران بهاترین کالاها (تجربه) با نازل‌ترین قیمت (یک خواهش) در دسترس تک تک افراد بشر است, ولی کسی خواهان آن نیست.
ب) موانع:
2- عجله: ما بارها پیامدهای شتاب کردن در انجام کارها را در زندگی خویش دیده ایم. عجله, عاقبت امور را تباه می‌کند. آیةاللّه مشکینی (حفظه الله) عجله نکردن در کارها را از نتایج تدبیر می‌داند و می‌گوید: یکی از نتایج تدبیر, عجله نکردن در اقدام به امور است; اگر وقتشان نرسیده باشد.(12)
ثمرات آینده نگری
یکی از نویسندگان خطاب به خوانندگان چنین نوشته است: تو, هم می‌توانی ساخته تاریخ باشی و هم سازنده تاریخ, تا در کلاس تاریخ به چه عنوان نشسته باشی; معلم یا شاگرد؟(13) آری, ما هم می‌توانیم خمیری باشیم تا زمان به ما شکل دهد و هم می‌توانیم زمان را مسخر خود کنیم و به آن حالت دهیم. شخص آینده نگر قطعاً در سر و سامان بخشیدن به آینده از فردی که فاقد چنین ارزشی است, موفق‌تر است. آینده نگری غلبه بر مشکلات را آسان می‌کند.
همان طور که می‌دانیم رفتار و کردار انسان بستگی به تصمیم گیری او دارد. این همان معنای اختیار انسان است, اما سرچشمه و منشأ تصمیم چیز دیگری است, که روایت ذیل صریحاً آن را بیان می‌کند. (اصل العزم, الحزم و ثمرته الظفر;14 اساس تصمیم و اراده, دوراندیشی و نتیجه آن پیروزی است). به راستی که درخت اراده ریشه در خاک دوراندیشی دارد, که اگر خاک مساعد و مناسبی باشد, میوه‌های پیروزی یک به یک به بار خواهند نشست.
از بزرگ‌ترین خطرات نبود آینده نگری, تحیر و ابهام است. شخصی که آینده نگر نیست, سرنوشت خویش را هم چون هیولایی تصور می‌کند که به انتظارش نشسته و می‌خواهد او را به کام خویش فرو برد. نداشتن بینشی گسترده و فراگیر, عاملی مهم در ایجاد مشکلات روانی هم چون انزوا, عقده ای شدن, پرخاش گری است.
ملاک و معیار در آینده نگری
آینده نگری نیز مانند اکثر امور از قاعده خیرالامور اوسطها پیروی می‌کند. مهم‌ترین ملاک در آینده نگری, اعتدال است. گاهی تأمل و به قول مردم این پا و آن پا کردن, ناشی از ترس شخص از آینده می‌باشد. خارج شدن از حد اعتدال, در آینده نگری آفاتی را نتیجه می‌دهد. گاهی انسان به جای ترسیم آینده خویش, اسب خیال را زین کرده و به (ناکجا آباد) می‌رود. به یقین آینده نگری با خیال بافی دو چیز متفاوت است, ولی گاهی امر بر انسان مشتبه می‌شود. خیال بافی از ترس درونی شخص نشأت می‌گیرد. امام حسن عسکری(ع) می‌فرماید: انّ… للحزم مقداراً فان زاد علیه فهو جبن;15 دوراندیشی حد و مرزی دارد که اگر از این محدوده خارج شود, ترس است.
از دیگر آفات آینده نگری, (به فعل نرساندن برنامه ریزی ها) است. توجه به این نکته ضروری است که صِرف آینده نگری ارزشی ندارد, بلکه عمل به آن و یافتن راه حل‌های مناسب و رفع موانع و مشکلات است که آینده نگری را عینیت می‌بخشد و نتیجه آن را تضمین می‌کند. اگر آینده نگری طبق معیارهای اسلامی نباشد, پیامدهای نامناسبی را خواهد داشت, تا جایی که می‌تواند سبب هلاکت فرد باشد. امام علی(ع) می‌فرماید: من سأ تدبیره کان هلاکه فی تدبیره;16 هرکه دوراندیشی صحیحی نداشت, هلاکتش در تدبیرش است.
پاورقیها:
1ـ غررالحکم و دررالکلم, ج1, باب الدال.
2ـ تفسیر نمونه, ج8, ص230.
3ـ غررالحکم و دررالکلم,همان, باب الحأ.
4ـ یونس (10) آیه 3.
5ـ همان, آیه 31.
6ـ سجده (32) آیه 5.
7ـ میزان الحکمه, ج2, باب (الحزم).
8ـ قسمتی از آیه 179 از سوره مبارکه اعراف می‌باشد; یعنی آن‌ها حتی از چهارپایان هم گم راه ترند.
9ـ جلوه‌های حکمت, ص474.
10ـ غررالحکم و دررالکلم, باب الشین.
11ـ جلوه‌های حکمت, ص143.
12ـ (ثم ان من نتائج التدبر عدم تعجیله فی الاقدام لو لم یخل وقته).
13ـ جواد محدثی, چشم دل, ص78.
14ـ جلوه‌های حکمت, ص400.
15ـ میزان الحکمه, همان.
16ـ غررالحکم و دررالکلم, همان.
- غررالحکم و دررالکلم,ج1
- جلوه‌های حکمت,ص474
- چشم دل,جواد محدثی,ص78
- تفسیر نمونه,ص230ج8
- جلوه‌های حکمت,ص143
- میزان
