ـ عشق درونی بشر به کمال مطلق و مایه های عمیق عرفانی در قرآن و سنت معصومین موجب گردید تا در دنیای اسلام به قلمرو معرفت خدا و اسماء و صفات او و راههای وصول به حضرت حق که حقیقت علم و عرفان است توجه خاصی مبذول شود. از همین روی به تدریج این گرایشها از قلمرو فردی خارج شده و ماهیت فرقه ای و مسلکی به خود گرفت و در حوزه تمدن و تاریخ فرهنگ اسلامی نهاد علم عرفان و دانش تصوف (در کنار سایر نهادهایی چون فقه، کلام و فلسفه) به وجود آمد...
از مطالعه سلسله عرفا بدست می آید که از قرن دوم تا پایان قرن نهم چهار فرقه مهم وجود داشته است: ملامتیه، قادریه، نقشنبدیه و مولویه که هر یک ویژگیهای خاصی دارند. استاد مطهری فرقة پنجمی بر فرقه های یاد شده می افزاید که از سلسله های مشهور نیستند آنان بی نام و نشان هستند که به وحدت عرفان، برهان و قرآن (ملاصدرا و پیروانش) و اصالت وحی و سنت معصومین (ع) تاکید می ورزند (مرحوم آخوند ملا حسینقلی درگزینی و شاگردان آن بزرگ چون میرزا جواد ملکی تبریزی....) (1)
ـ یکی از بهترین برداشت های عرفانی که می تواند زبان حال گویای همة برداشت های عرفانی از واقعه عاشورا باشد،شعری است از مولوی که در دفتر ششم مثنوی آمده است. در این شعر به خوبی مشخص است که عارفان پس از طی مراحل دینداری و رسیدن به عالی ترین مرحله آن باید خود را برای فناء فی الله آماده کنند. و چنین روزی بر ایشان روز عید و شادی است چرا که توانسته اند روح خود را از عالم طبیعت خارج کنند و به مقام لقاء الهی نایل آیند. کسانی که به چنین شناختی از واقعه عاشورا نرسند از منظر عارفان یکی از عالی ترین آموزه های دینی را دریافت نکرده اند و پیام این واقعه را نشنیده اند.......
روز عاشورا همه اهل حلب باب انطاکیه اندر تا به شب
گرد آید مرد و زن جمعی عظیم ماتم آن خاندان دارد مقیم
ناله و نوحه کنند اندر بکاء شیعه عاشورا، برای کربلا
بشمرند آن ظلمها و امتحان کز یزید و شمر دید آن خاندان
نعره هاشان می رود در ویل و وشت پر همی گردد همه صحرا و دشت
یک غریبی شاعری از ره رسید روز عاشورا و آن افغان شنید
شهر را بگذاشت و آن سو رای کرد قصه جست و جوی آن هیهات کرد
این رئیس زفت باشد که بمرد؟ این چنین مجمع نباشد کار خرد
نام او القاب او شرحم دهید که غریبم من شما اهل ده اید
چیست نام و پیشه و اوصاف او؟ تا بگویم مرثیه زالطاف او
مرثیه سازم، که مرد شاعرم تا از اینجا برگ و لا لنگی برم
آن یکی گفتش که: هی دیوانه ای؟ تو نه ای شیعه، عدّو خانه ای
روز عاشورا، نمی دانی که هست ماتم جانی که از قرنی به است؟
پیش مومن کی بود این غصه خوار؟ قدر عشق گوش عشق گوشوار؟
پیش مومن ماتم آن پاک روح شهره تر باشد زصد طوفان نوح
گفت: آری لیک کو دور یزید؟ کی بده ست این غم؟ چه دیر اینجا رسید؟
چشم کوران آن خسارت را بدید گوش کرّ ان آن حکایت را شنید
خفته بود ستید تااکنون شما؟ که کنون جامه دریدیت از عزا
پس عزا بر خود کنید ای خفتگان! زآن که بد مرگی است این خواب گران
روح سلطانی ز زندانی بجست جامه چه درانیم؟و چون خاییم دست؟
چون که ایشان خسرو دین بوده اند وقت شادی شد چو بشکستند بند
سوی شادروان دولت تاختند کنده و زنجیر را انداختند
روز ملک است و گش شاهنشهی گر تو یک ذره از ایشان آگهی
ورنه ای آگه، برو بر خود گری زآن که در انکار نقل و محشری
بر دل و دین خرا بت نوحه کن که نمی بینید جز این خاک کهن
ورهمی بیند چرا نبود دلیر پشت دار و جان سپار و چشم سیر؟
در رخت کو از می دین فرخی؟ گر بدیدی بحر، کوکف سخی؟
آن کو جو دید آب را نکند دریغ خاصه آن کو دید آن دریا و میغ (2)
علت شکل گیری نگاه معنوی و عارفانه به دین (واقعه عاشورا)
1- تفکیک حکومت و ولایت در دو دهه نخست پس از رحلت پیامبر اسلام (ص)
2- قرارگیری مفهوم امامت درحوزه کلام اسلامی و خارج شدن آن از حوزه عملی مومنان (فقه)
3- غیر سیاسی کردن مفهوم امامت توسط شیعیان غالی
4- قرارگیری امامان شیعه به عنوان اقطاب و اولیاء در اندیشه صوفیان شیعی (از قرن ششم به بعد)
5- غلبه کلام اشعری دراندیشه عارفان مسلمان
6- مفهوم «فلسفه شهادت» و آگاهی پیشین امام از حوادث آینده
.......
نتایج رویکرد عارفانه به دین (واقعه عاشورا)
1- بی توجهی به کرامت ذاتی انسان (عناصری چون ملامتیگری و پشمنیه پوشی . ....)
2- کم رنگ کردن تکالیف و توجه بیشتر به درون
3- فقدان روح حماسی و اجتماعی در عرفان مصطلح اسلامی
4- تبدیل فرهنگ حقیقی به فرهنگ مجازی
5- تلاش برای آزادی درونی و عدم توجه به آزادی بیرونی
6- تخفیف عقل و تلاشهای آن و رواج روح تسلیم بواسطه غلبه کلام اشعری دراندیشه عارفان مسلمان
7- خالص نبودن دریافت های عارفانه بواسطه تاثیر ادیان و مکاتب دیگر در آموزه های عرفان اسلامی
1-(مجموعه مقالات/ ص 57)
2-(مثنوی معنوی دفتر ششم/ ابیات 782 الی 810)