دارالارشاد(شرشربولاغ)
نشود زمزمه خون شهیدان خاموش سوزعرفانی این نغمه زسازی دگر استدارالارشاد(شرشربولاغ)
نشود زمزمه خون شهیدان خاموش سوزعرفانی این نغمه زسازی دگر استجوان و آینده نگری
انسان در گردش گردونه روزگار با مشکلات عدیده و دست اندازهای جاده پر پیچ و خم زندگی روبرو است. در این میان, عقل تنها چیزی که به یاری انسان می‌شتابد.عقل موهبتی الهی است که وجه تمایز انسان از سایر خلایق و موجودات شمرده می‌شود.عقل انسان عاقل در توقف گاه هایی از تاریخ جلوه گر می‌شود. یکی از این مواقف, به هنگام روبه رو شدن با حوادث است. آینده نگری یکی از بهترین دلایل بر قوت عقل است. حدیث ذیل مهر تأییدی بر گفته ما است; حضرت علی(ع) می‌فرماید: راهنماترین دلیل و نشانه بر انبوهی عقل, حسن تدبیر است.(1)
مفهوم آینده نگری
الف) تعریف لغوی: آینده نگری تقریباً معادل لفظ تدبیر در عربی است. (تدبیر در اصل از دَبْر (بر وزن ابر) به معنای پشت سر و عاقبت چیزی است. بنابراین, تدبیر به معنای بررسی کردن عواقب کارها و مصالح را سنجیدن و بر طبق آن عمل کردن است.(2)
ب) تعریف اصطلاحی: آینده نگری یعنی گسترش افق دید خود و دیدن پشت پرده مسائل و هم چنین زمانی که شخص در آن است; یعنی در زمان حال, آینده را دیدن که نتیجه آن, چاره اندیشی برای رخدادهای احتمالی است.
ج) تعریف روایی: امام علی(ع) در بیان تعریف دوراندیشی می‌فرمایند: (الحزم, النظر فی العواقب ومشاورة ذوی العقول;3 دوراندیشی, نگاه کردن به عاقبت‌های کار و مشورت کردن با خردمندان است). این دو بیت زیبا از نظامی به نحوی مفهوم آینده نگری را روشن می‌کند.
اهمیت آینده نگری در تعالیم اسلامی
در این جا لزوم آینده نگری را به کمک منابع بزرگ اسلامی بیان می‌کنیم.
الف) قرآن: رجوع به آیاتی در این زمینه هم چون: (ثم استوی علی العرش یدبر الامر),4 (یدبر الامر یفصل الآیات),5 (یدبر الامر من السمأ الی الارض)6 و… ما را به این نکته رهنمون می‌سازد که تدبیر و آینده نگری از صفات قدسی و ربوبی حضرت حق است. این مهم با عقیده شیعه در مسائل کلامی هم چون قضا و قدر, بدأ و دیگر مسائل بی ارتباط نیست.
ب) روایات: ائمه(ع) در گفتار و کردار این مسئله را تأکید کرده اند. حضرت علی(ع) می‌فرماید: (اعقل الناس انظرهم فی العواقب; عاقل‌ترین مردم کسی است که نگاهش به عواقب امور بیشتر از دیگران باشد).
ج) ادعیه: در دعای معروف تحویل سال می‌خوانیم: (یا مدبر اللیل والنهار یا محول الحول و الاحوال. همه این‌ها دلیل بر این است که تعالیم اسلامی به آینده نگری بسیار اهمیت داده است.
لزوم آینده نگری برای قشر جوان
پرهیاهوترین دوره عمر آدمی, ایام جوانی است. غلیان شهوت و تمایل به جنس مخالف و… پرتگاه هایی هستند که به شدت یک جوان را تهدید می‌کنند. اگرچه راه مشخص است, ولی چاله و بلکه چاه‌های بسیاری, هستی روحانی او را به خطر می‌اندازد. به طوری که اگر به خود نیندیشد, این مرغ ملکوتی سر از (بَلْ هُمْ اَضل)8 درمی آورد. این از یک سو و از سوی دیگر ما باید این نکته را آویزه گوش خود قرار دهیم که زندگی انسان و به تعبیر دقیق‌تر عمر آدمی هم چون جاده‌های معمولی نیست که یک راننده بی تجربه بارها آن مسیر را طی کند تا بتواند مهارت پیدا کند و از خطرات احتمالی در امان باشد. عمر هم چون آبی است که فقط یک بار روی زمین ریخته می‌شود.باید ببینیم که آن را در گلستان می‌ریزیم یا خارستان!
آن چه ندارد عوض, ای هوشیار
عمر عزیـز است غنیمـت شمار
راه‌ها و موانع گسترش افق دید
بی شک چگونگی نگاه جوان به زندگی و این که از کدام دریچه به روزگار نظر کند, در اعمال و رفتار او تجلی پیدا می‌کند. در این طریق اموری هست که در تعالی بخشیدن به زاویه دید انسان, مؤثر و اموری دیگر نیز مانع هستند. تفصیل مطلب را در ذیل بیان می‌کنیم.
الف) عوامل:
2. مشورت: انسان هیچ گاه به تنهایی نمی‌تواند با انبوه مشکلات دست و پنجه نرم کند و در هیچ زمانی بی نیاز از یک مرشد و مشاوری مناسب نیست. مولای متقیان علی(ع) می‌فرماید: (من استغنی بعقله ضلّ;10 هرکه به عقل خود اکتفا کند گم راه شود.) آری, به راستی گران بهاترین کالاها (تجربه) با نازل‌ترین قیمت (یک خواهش) در دسترس تک تک افراد بشر است, ولی کسی خواهان آن نیست.
ب) موانع:
2- عجله: ما بارها پیامدهای شتاب کردن در انجام کارها را در زندگی خویش دیده ایم. عجله, عاقبت امور را تباه می‌کند. آیةاللّه مشکینی (حفظه الله) عجله نکردن در کارها را از نتایج تدبیر می‌داند و می‌گوید: یکی از نتایج تدبیر, عجله نکردن در اقدام به امور است; اگر وقتشان نرسیده باشد.(12)
ثمرات آینده نگری
یکی از نویسندگان خطاب به خوانندگان چنین نوشته است: تو, هم می‌توانی ساخته تاریخ باشی و هم سازنده تاریخ, تا در کلاس تاریخ به چه عنوان نشسته باشی; معلم یا شاگرد؟(13) آری, ما هم می‌توانیم خمیری باشیم تا زمان به ما شکل دهد و هم می‌توانیم زمان را مسخر خود کنیم و به آن حالت دهیم. شخص آینده نگر قطعاً در سر و سامان بخشیدن به آینده از فردی که فاقد چنین ارزشی است, موفق‌تر است. آینده نگری غلبه بر مشکلات را آسان می‌کند.
همان طور که می‌دانیم رفتار و کردار انسان بستگی به تصمیم گیری او دارد. این همان معنای اختیار انسان است, اما سرچشمه و منشأ تصمیم چیز دیگری است, که روایت ذیل صریحاً آن را بیان می‌کند. (اصل العزم, الحزم و ثمرته الظفر;14 اساس تصمیم و اراده, دوراندیشی و نتیجه آن پیروزی است). به راستی که درخت اراده ریشه در خاک دوراندیشی دارد, که اگر خاک مساعد و مناسبی باشد, میوه‌های پیروزی یک به یک به بار خواهند نشست.
از بزرگ‌ترین خطرات نبود آینده نگری, تحیر و ابهام است. شخصی که آینده نگر نیست, سرنوشت خویش را هم چون هیولایی تصور می‌کند که به انتظارش نشسته و می‌خواهد او را به کام خویش فرو برد. نداشتن بینشی گسترده و فراگیر, عاملی مهم در ایجاد مشکلات روانی هم چون انزوا, عقده ای شدن, پرخاش گری است.
ملاک و معیار در آینده نگری
آینده نگری نیز مانند اکثر امور از قاعده خیرالامور اوسطها پیروی می‌کند. مهم‌ترین ملاک در آینده نگری, اعتدال است. گاهی تأمل و به قول مردم این پا و آن پا کردن, ناشی از ترس شخص از آینده می‌باشد. خارج شدن از حد اعتدال, در آینده نگری آفاتی را نتیجه می‌دهد. گاهی انسان به جای ترسیم آینده خویش, اسب خیال را زین کرده و به (ناکجا آباد) می‌رود. به یقین آینده نگری با خیال بافی دو چیز متفاوت است, ولی گاهی امر بر انسان مشتبه می‌شود. خیال بافی از ترس درونی شخص نشأت می‌گیرد. امام حسن عسکری(ع) می‌فرماید: انّ… للحزم مقداراً فان زاد علیه فهو جبن;15 دوراندیشی حد و مرزی دارد که اگر از این محدوده خارج شود, ترس است.
از دیگر آفات آینده نگری, (به فعل نرساندن برنامه ریزی ها) است. توجه به این نکته ضروری است که صِرف آینده نگری ارزشی ندارد, بلکه عمل به آن و یافتن راه حل‌های مناسب و رفع موانع و مشکلات است که آینده نگری را عینیت می‌بخشد و نتیجه آن را تضمین می‌کند. اگر آینده نگری طبق معیارهای اسلامی نباشد, پیامدهای نامناسبی را خواهد داشت, تا جایی که می‌تواند سبب هلاکت فرد باشد. امام علی(ع) می‌فرماید: من سأ تدبیره کان هلاکه فی تدبیره;16 هرکه دوراندیشی صحیحی نداشت, هلاکتش در تدبیرش است.
پاورقیها:
1ـ غررالحکم و دررالکلم, ج1, باب الدال.
2ـ تفسیر نمونه, ج8, ص230.
3ـ غررالحکم و دررالکلم,همان, باب الحأ.
4ـ یونس (10) آیه 3.
5ـ همان, آیه 31.
6ـ سجده (32) آیه 5.
7ـ میزان الحکمه, ج2, باب (الحزم).
8ـ قسمتی از آیه 179 از سوره مبارکه اعراف می‌باشد; یعنی آن‌ها حتی از چهارپایان هم گم راه ترند.
9ـ جلوه‌های حکمت, ص474.
10ـ غررالحکم و دررالکلم, باب الشین.
11ـ جلوه‌های حکمت, ص143.
12ـ (ثم ان من نتائج التدبر عدم تعجیله فی الاقدام لو لم یخل وقته).
13ـ جواد محدثی, چشم دل, ص78.
14ـ جلوه‌های حکمت, ص400.
15ـ میزان الحکمه, همان.
16ـ غررالحکم و دررالکلم, همان.
- غررالحکم و دررالکلم,ج1
- جلوه‌های حکمت,ص474
- چشم دل,جواد محدثی,ص78
- تفسیر نمونه,ص230ج8
- جلوه‌های حکمت,ص143
- میزان
تشت‌گذاری،سنت عزاداران حسینی اردبیل
در فضای داخلی مساجد شهر اردبیل سکوهایی وجود دارد که روی آن‌ها تشت‌های بزرگ مسی و برنجی گذاشته می‌شود.
این تشت‌ها که نزد عزاداران حسینی اردبیل از حرمت خاصی برخوردار هستند، در طول سال روی جایگاه ویژه‌شان می‌مانند تا سه روز مانده به آغاز ماه محرم در آیینی که خاص عزاداری شهر اردبیل است و به آن «تشت‌گذاری» گفته می‌شود، مورد استفاده قرار گیرند.شهر اردبیل از دوران قدیم تا چندی پیش، صاحب شش محلهء اصلی بوده که اهالی شهر با تعبیر «محلات ششگانه» از آن یاد می‌کنند. هر محلهء اصلی یا بزرگ نیز شامل کوچه‌ها و مساجد کوچک‌تری بوده که در زبان محلی به آن «خولا» (شاخه) گفته می‌شود. عزاداری ماه محرم در اردبیل از دیرباز توسط همین محلات ششگانه و شاخه‌های آن‌ها انجام می‌گرفته و اکنون نیز به همان ترتیب کهن، توسط محلات ششگانه و محلات تابع آن‌ها سامان می‌یابد.
بیوک جامعی، پژوهشگر تاریخ اردبیل و عضو هیات امنای محلات ششگانهء شهر ضمن اشاره به این نکته که آیین تشت‌گذاری به مناسبت آغاز روزهای عزاداری شهدای کربلا، فقط در شهر اردبیل دارای سابقهء تاریخی است، در مورد این مراسم به خبرنگار «سرمایه» می‌گوید: «مراسم تشت‌گذاری از روز 27 ذیحجه تا اول ماه محرم، یعنی در فاصلهء سه روز در نزدیک به 200 مسجد اردبیل برگزار می‌شود. اولین تشت‌گذاری رسمی شهر روز 27ذیحجه، پس از نماز مغرب در مسجد جامع شهر صورت می‌گیرد و سپس طی روزهای باقیمانده تا آغاز ماه محرم، بقیهء محله‌ها هم اقدام به برگزاری این مراسم می‌کنند.»
جامعی نحوهء تشت‌گذاری مسجد جامع اردبیل را این‌گونه شرح می‌دهد: «تشت‌گذاری مسجد جامع شهر توسط عزاداران حسینی محلهء «طوی» (یکی از محله‌های ششگانهء شهر) مدیریت می‌شود. چند روز مانده به 27 ذیحجه تعدادی از زنان محلهء طوی اقدام به نظافت مسجد جامع و شست‌وشوی تشت‌ها می‌کنند و سپس تشت‌ها را در گوشه‌ای از مسجد قرار می‌دهند. در مسجد جامع اردبیل به نشان شش محلهء اصلی شهر، شش تشت آب وجود دارد. در روز تشت‌گذاری مسجد جامع، علاوه بر عزاداران محلهء طوی و توابع آن، ریش سفیدها یا روسای و هیات امنای پنج محلهء دیگر نیز حضور می‌یابند. بعد از عزاداری حسینیان محلهء طوی و محله‌های تابع آن، تشت هر محله توسط نمایندهء همان محله، با کمک جوانان و در میان غلغله و ازدحام جمعیت به دوش گرفته می‌شود و روی سکویی که برای تشت‌ها در مسجد ساخته شده، قرار می‌گیرد. بعد از قرار گرفتن آخرین تشت روی سکوی مورد نظر، عزاداران حسینی کوزه‌های آب را بر دوش می‌گیرند و میان ازدحام عزاداران، آب آن‌ها را درون تشت‌ها خالی می‌کنند. عزاداران اردبیلی علاوه بر آن‌که برای رفع تشنگی در طول 10 روز عزاداری از آب تشت‌ها می‌نوشند، به شفابخش بودن این آب نیز عقیده دارند و آن را به عنوان تبرک به خانه‌ها می‌برند تا بیماران‌شان هم از آن آب بنوشند البته با کم شدن آب باز هم آب تازه در تشت‌ها ریخته می‌شود که دیگر برای ریختن آب تازه شرایط خاصی وجود ندارد. روشن کردن شمع و خواندن دعای «فاتحه» نیز که دعای خاص آیین تشت‌گذاری است از دیگر برنامه‌های سنت تشت‌گذاری اردبیل به حساب می‌آید.»
عضو هیات امنای محلهء طوی تفاوت تشت‌گذاری مسجد جامع با سایر محله‌ها و مساجد شهر را این‌طور بیان می‌کند: «فقط در تشت‌گذاری مسجد جامع است که شش تشت به نشان شش محله گذاشته می‌شود و ریش سفیدان پنج محلهء اصلی دیگر نیز حضور می‌یابند. در تشت‌گذاری مساجد دیگر فقط عزاداران یک محله یا یک مسجد به نشان همدلی حضور می‌یابند و تعداد تشت‌ها هم ثابت نیست. در هر حال باید گفت باشکوه ترین آیین تشت‌گذاری متعلق به مسجد جامع شهر است.»
نویسندهء کتاب «آثار و ابنیهء تاریخی اردبیل» در مورد سابقهء تاریخی آیین تشت‌گذاری در اردبیل با اشاره به این نکته که سند تاریخی دقیقی در این خصوص به دست نیامده، می‌گوید: «بر اساس متن کامل و قدیمی دعای تشت‌گذاری که به صورت تلفیقی با استفاده از سه زبان فارسی، ترکی و عربی نوشته شده و نویسنده در آن به بزرگداشت سلاطین صفوی نیز پرداخته، می‌توان حدس زد آیین تشت‌گذاری ریشه در عصر صفویه داشته باشد اما آنچه مسلم می‌دانیم این است که در دورهء قاجاریه تشت‌گذاری در مسجد جامع اردبیل برگزار می‌شده البته در آن مقطع برای ریختن آب به درون تشت‌ها از مشک استفاده می‌کردند که اکنون مشک‌ها جای خود را به کوزه‌های آب داده‌اند.»
جامعی در ادامه به نکتهء دیگری نیز اشاره دارد: «تشت‌گذاری در عصر قاجاریه فقط در مسجد جامع اردبیل برگزار می‌شد و سپس سایر محلات اصلی شهر نیز نسبت به انجام این مراسم اقدام کردند چنان‌که اکنون در 200 مسجد شهر اردبیل مراسم تشت‌گذاری برگزار می‌شود. علاوه بر این در سه دههء اخیر برگزاری مراسم تشت‌گذاری به سایر شهرهای استان اردبیل و بیشتر شهرهای استان‌های آذربایجان شرقی و غربی و چند شهر دیگر نیز تسری یافته. همچنین اردبیلی‌های مقیم تهران هم در آستانهء آغاز ماه محرم اقدام به برپایی آیین تشت‌گذاری می‌کنند. در هر حال تا جایی که می‌دانیم قدیمی ترین آیین تشت‌گذاری در مسجد جامع اردبیل و روز 27 ذی الحجه انجام شده است.»
تشت‌گذاری نشانه چیست
جامعی درخصوص تشت‌گذاری و علل انجام این کار چند احتمال را مطرح می‌کند. بنا به گفتهء وی تشت‌گذاری از یک طرف اهمیت مسالهء آب را نشان می‌دهد چراکه آب برای ساکنان منطقه همواره دارای اهمیتی فوق العاده بوده:«ایران کشوری نیمه خشک است و عراق و عربستان نیز کشورهایی خشک به حساب می‌آیند. پس به خودی خود آب برای ساکنان این مناطق مسالهء مهمی است. از طرف دیگر آب در حادثهء کربلا جایگاه ویژه‌ای دارد. براساس مدارک تاریخی احتمال می‌رود حسین بن علی، امام سوم شیعیان در شهریور ماه که به «خرماپزان» معروف است، مکه را به قصد عراق ترک کرده باشد. بر اساس روایت‌های تاریخی پیش از رسیدن حسین بن علی و یاران و اهل بیتش به کربلا، «حر» برای بار نخست در منطقه‌ای به اسم «زباله» راه را بر امام سوم شیعیان بسته و حرکت کاروان وی را متوقف می‌سازد. حسین‌بن علی همانجا، به‌رغم کمبود آب، دستور می‌دهد تشت‌هایی که همراه کاروان بوده را زمین بگذارند و آب مشک‌ها را درون تشت‌ها خالی کنند تا هم یاران خودش و هم سربازان حر از آن آب بنوشند و هر دو طرف، چارپایان‌شان را نیز سیراب سازند. این اتفاق هم می‌تواند یکی از دلایل ایجاد مراسم تشت‌گذاری محسوب شود. علاوه بر این اهمیت آب در روزهای تاسوعا و عاشورا هم بر کسی پوشیده نیست.»
اما بنا به اظهارات جامعی نیاز عزاداران حسینی به نوشیدن آب نیز مقولهء دیگری است که در بررسی ریشه‌های تشت‌گذاری نباید نسبت به آن بی توجه بود; چنانچه در قدیم که آب آشامیدنی را از چاه‌های سنگی مجاور شهر اردبیل کشیده و با گاری به شهر می‌آوردند، آب موجود در تشت‌ها که مدام نیز پر می‌شد، می‌توانست نیاز عزاداران به آب آشامیدنی را تامین کند. پژوهشگر تاریخ اردبیل در نهایت، بزرگداشت آب به یاد حرکت عاشورا را یکی از مهم‌ترین دلایل ایجاد آیین تشت‌گذاری عنوان کرده و تشت‌گذاری را رسمی‌ترین استقبال اردبیلی‌ها از روزهای عزاداری امام سوم شیعیان می‌داند. این مدرس دانشگاه همچنین به جایگاه اردبیل در عصر صفویه اشاره کرده و به سبب وجود مرقد شیخ صفی‌الدین، جد ششم شاه اسماعیل در این شهر، اردبیل را بعد از قم و مشهد به عنوان سومین شهر زیارتی ایران در عصر صفوی معرفی می‌کند. بنا به گفتهء وی تشکیل حکومت صفویه را باید اوج تجلی فرهنگ تشیع دانست و به دلیل این‌که شهر اردبیل خاستگاه صفویه به حساب می‌آمده، اردبیل صاحب سابقه‌ای عمیق در مقولهء عزاداری برای شهدای کربلا شده است